بررسی حریم خصوصی در فعالیت‌های اطلاعاتی (دوربین مخفی)

مقدمه

امروزه با پیشرفت تكنولوژی و تولید ابزارهای پیشرفته‌ی جاسوسی و نظارت، امكان نقص حریم خصوصی افراد (حقیقی و حقوقی) تسهیل شده و سازمان‌های اطلاعاتی، نهادهای دولتی و غیردولتی و حتی بعضاً اشخاص حقیقی می‌توانند با انگیزه‌های مختلفی چون نظارت، سوءظن، تجسس، كشف توطئه، بررسی تخلف و حتی صرفاً كنجكاوی شخصی، دیگران را تحت نظر بگیرند، مكالماتشان را شنود یا ضبط نكند، تصویر آنان را از دور مشاهده یا ثبت نمایند، نامه‌های ایشان را بدون اطلاع خودشان مطالعه كنند، رد پای فعالیت آن‌ها را در فضای مجازی كاوش كنند و اجناس خریداری شده و محل‌های تردد آنها را با بررسی عملكرد كارت اعتباری‌شان تشخیص دهند.
بر این اساس، مسئله حریم خصوصی در سال‌های اخیر به یكی از مهم‌ترین چالش‌های افراد، سازمان‌ها، نهادهای حاكمیتی، فلاسفه و نظریه‌پردازان تبدیل شده و حل مسائل كاربردی پیرامون آن نیز در اولویت پژوهش قرار گرفته است.
حریم خصوصی انسان در تعالیم اسلامی نیز مورد حمایت می‌باشد. علی رغم سابقه كوتاه توجه به مقوله حریم خصوصی در غرب، (3) حمایت از حریم خصوصی افراد در اسلام از سابقه طولانی برخوردار است. این اصطلاح گرچه در قرآن و منابع روایی اسلام عیناً به كار نرفته است، اهتمام شارع به حفظ حریم خصوصی افراد در آیات، روایات و احكام فقهی، به وضوح دیده می‌شود.
در این میان به جهت ارتباط گسترده وظایف شغلی عناصر اطلاعاتی با حریم خصوصی افراد، بررسی مسائل پیرامون حریم خصوصی در فعالیت‌های اطلاعاتی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این پژوهش یكی از مسائل كاربردی این حوزه مورد مطالعه قرار گرفته و سعی خواهد شد ذیل محور پژوهشی «بررسی حریم خصوصی در فعالیت‌های اطلاعاتی» این مسئله بررسی شود كه: از منظر قرآن و حدیث، استفاده از دوربین‌های مخفی (4) در فعالیت‌های اطلاعاتی چه حكمی دارد؟
برای پاسخ به مسئله پژوهش، از آنجا كه شیعه معتقد است باید برای حل مسائل روز خود به كتاب و سنت مراجعه كند، (5) تلاش می‌شود ضمن استخراج مبانی قرآنی و روایی حاكم بر بحث حكم اولی به كارگیری دوربین مخفی در فعالیت‌های اطلاعاتی و همچنین موارد استثنای اصل اولی مذكور ارائه گردد.
پیش از این نگارش، پژوهش‌هایی پیرامون اصطلاح حریم خصوصی نگاشته شده است. برخی از آن‌ها در كتاب‌ها و مقالات مرتبط با رشته ارتباطات و در مورد حریم خصوصی ارتباطات و اطلاعات نگاشته شده است مثل: كتاب حقوق ارتباط جمعی (انصاری، باقر)، كتاب مسئولیت مدنی رسانه‌های همگانی (انصاری، باقر)، كتاب حریم خصوصی اطلاعات (محسنی، فرید)، مقاله اخلاق حرفه‌ای حریم خصوصی و حق دسترسی به اطلاعات (نمكدوست، حسن،‌رسانه،‌ش66)، مقاله اخلاق رسانه و حریم خصوصی. (شاه علی، احمدرضا، رسانه، ش80).
و برخی دیگر در بحث حریم خصوصی به جنبه‌های دیگری غیر از دوربین‌های مخفی اشاره كرده‌اند مثل: مقاله حریم خصوصی كودك و حق والدین بر تربیت (اسدی، لیلا سادات، فقه و حقوق خانواده، ش50)، مقاله حریم خصوصی متقاضیان كار و كارگران (انصاری، باقر، حقوق عمومی، ش1)، مقاله حریم و امر به معروف و نهی از منكر. (راعی، مسعود، حكومت اسلامی، ش56).
برخی از این پژوهش‌ها به صورت مستقل یا در اثنای نگاشته خود، به بررسی ماهیت حریم خصوصی و ارائه ادله شرعی برای اثبات كلیت احترام به حریم خصوصی افراد در اسلام پرداخته‌اند مثل: مقاله ماهیت و اهمیت حریم خصوصی (اسكندری، مصطفی، حكومت اسلامی، ش58)، مقاله حریم خصوصی در كلام و سیره امام علی (علیه السلام) (عامری، معصومه و عامری، زهرا، علوم سیاسی، ش56)، مبانی روایی حمایت از حریم خصوصی (جعفری، علی و عابدینی، عظیم، فقه و حقوق ارتباطات، ش1)، كتاب حقوق ارتباط جمعی (انصاری، باقر)، كتاب حریم خصوصی اطلاعات. (محسنی، فرید).
برخی نیز صرفاً به بحث تجسس در اسلام و احكام آن پرداخته‌اند مثل: مقاله كاوشی در حكم فقهی تجسس‌ (خرازی، سید محسن، فقه اهل بیت (علیه السلام)، ش26)، كتاب تجسس از حریم خصوصی افراد در فقه امامیه (علی اكبری بابوكانی، احسان)، كتاب تجسس، استخبارات و اطلاعات.
اما براساس فحص نگارنده، در موضوع «بررسی حریم خصوصی در فعالیت‌های اطلاعاتی (با محوریت دوربین‌های مخفی)» و خصوصاً از نگاه آیات و روایات به آن، ظاهراً پیش از این نگارش، پژوهشی منسجم تدوین نشده است و جای خالی پژوهش در این موضوع با توجه به كاربرد زیاد آن در فعالیت‌های اطلاعاتی احساس می‌شود.
در این پژوهش، گردآوری اطلاعات به شیوه كتابخانه‌ای (و خصوصاً از منابع روایی و تفسیری)‌و تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. ترجمه آیات قرآن در این نگارش از ترجمه استاد گرماوردی و ترجمه متون نهج‌البلاغه از ترجمه استاد انصاریان انتخاب شده است و ترجمه سایر روایات، ترجمه برگزیده‌ی نگارنده می‌باشد. همچنین در این نگارش سعی شده - به منظور اتقان بیشتر پژوهش- در استفاده از روایات دقت شده و از روایات غیرقابل استناد پرهیز شود.

مفهوم حریم خصوصی

با آنكه حریم خصوصی در زبان محاوره و نیز مباحث فلسفی، سیاسی و حقوقی مكرر استعمال می‌شود، ولی هنوز تعریف یا تحلیل واحدی از آن ارائه نشده است. (6) دانیل جی، سولوو (7)، در مقدمه مقاله خود (Solove,2002,pp.1088-1089)، برخی اظهارنظرها را در مورد دشواری تعریف حریم خصوصی چنین آورده است:
آرتور میلر (8) دشوار است بتوان حریم خصوصی را تعریف كرد زیرا حریم خصوصی مفهومی مبهم و ناپایدار است.
جولی اینس (9): مباحث فلسفی و حقوقی پیرامون حریم خصوصی در وضعیتی آشفته قرار دارد.
ویلیام بی نی (10): حتی شدیدترین مدافعان حق حریم خصوصی باید اعتراف كنند كه مشكلات جدی در تعریف جوهر و قلمرو این حق وجود دارد.
تام گرتی: (11) حریم خصوصی برای حقوق‌دانان بیش از هر چیز دیگری دارای قابلیت و ظرفیتی متغیر و گوناگون است.
دشواری تعریف حریم خصوصی سبب شده نظریه‌پردازان در وجود هویت مستقلی برای حریم خصوصی به دو دسته تقسیم شوند. (انصاری، 1386، ص214):
برخی ادعا می‌كنند كه حق مستقلی به نام حق حریم خصوصی وجود ندارد و حق مذكور ادعای تازه‌ای نیست و مطلب خاصی هم نمی‌گوید زیرا می‌توان هم امری را كه به عنوان امر خصوصی مورد حمایت حق حریم خصوصی قرار می‌گیرد در قالب دیگر نفع‌ها یا حق‌ها و به ویژه حق مالكیت و حق بر امنیت جسمی مورد حمایت قرار داد. از این گروه به تحویل‌گرایان یاد می‌شود.
اما گروهی دیگر از نظریه‌پردازان بر این باورند كه حریم خصوصی مفهومی مستقل و جدا از سایر حقوق فردی است و بر این اساس تعاریفی را (بعضاً با توسل به وسیله و بعضاً با توسل به هدف) ‌بیان كرده‌اند. این تعاریف در شش دسته كلی زیر قابل طبقه‌بندی هستند:
- حق بر تنها ماندن؛
- دسترسی محدود دیگران به انسان و توانایی ایجاد مانع در برابر دسترسی‌های ناخواسته به انسان؛
- محرمانگی و پنهان ساختن برخی امور از دیگران؛
- كنترل بر اطلاعات شخصی؛
- حمایت از شخصیت و كرامت؛
- حق بر عالم صمیمیت و كرامت انسان‌ها.
امروزه حریم خصوصی دارای سطوح مختلفی است. حریم شخصی انسان، بالاترین حد از سطوح حریم خصوصی را شامل می‌شود و حتی اعضای یك خانواده هم حق تجسس در حریم شخصی یكدیگر را ندارند. خانواده نیز دارای سطحی از حریم خصوصی است؛ به این معنا كه روابط بین هر فرد با همسر و فرزندانش، حریم خانوادگی آنان است و جز در چارچوب ضوابط شرعی و قانونی، كسی حق ورود به اسرار خانوادگی افراد را ندارد. حتی شغل افراد نیز شامل سطحی از حریم خصوصی آنان است و نمی‌توان بدون مجوز، در مورد نحوه اشتغال، میزان درآمد و سایر روابط شغلی افراد كاوش كرد. (فرامرز قراملكی، 1388، ص205).
در مورد مدیران و كارمندان تحت امر، همكاران هم‌رتبه و همچنین مدیران مافوق نیز سطحی از حریم خصوصی وجود دارد و نباید به صرف وجود روابط اداری، حریم شخصی و خانوادگی كاركنان را- ولو در محیط كار- نقض كرد. امروزه كاوش در حریم خصوصی دیگران، از جمله مخاطرات در رفتار سازمانی افراد به شمار می‌آید؛ از سویی مدیران ارشد سازمان‌ها نمی‌توانند مرز دقیق نظارت بر كاركنان را با تجسس در امور شخصی و زندگی خانوادگی آنان تشخیص دهند و ازسویی دیگر كارمندان نیز به انگیزه‌های گوناگونی چون سوءظن، عیب‌جویی و حتی كنجكاوی شخصی، حریم خصوصی همكار یا مدیر خود را نقض می‌كنند. واضح است وجود چنین روابط ناسالمی در یك سازمان تا چه اندازه می‌تواند مانع رشد آن سازمان بوده و بر پیشبرد اهداف آن تأثیر سوء داشته باشد.
حریم خصوصی صرفاً مربوط به اشخاص حقیقی نیست و سازمان‌ها نیز می‌توانند دارای حریم خصوصی باشند. (فرامرز قراملكی، 1388، ص205) هر سازمان و نهادی ممكن است دارای اطلاعات و امكاناتی باشد كه عرفاً باید از دید رقبا محفوظ باشد و بر كارمندان لازم است اطلاعات محرمانه سازمان خود را حفظ كنند. علاوه بر آن لازم است كارمندان و مدیران هر سازمان از ورود به آنچه عرفاً حریم خصوصی دیگر سازمان‌ها محسوب می‌شود نیز خودداری كنند.
ملاحظه می‌شود كه حریم خصوصی دارای سطوح و لایه‌های متعددی است و لازم است تعریف ارائه شده برای آن، تمام این سطوح را شامل باشد. بر این اساس، برخی حقوق‌دانان و نظریه‌پردازان تلاش كرده‌اند بتوانند تعریف مناسبی از حریم خصوصی ارائه نمایند. اظهارنظر برخی حقوق‌دانان غربی در مورد تعریف حریم خصوصی به شرح ذیل می‌باشد (محسنی، 1389، ص26):
ادوارد بلوستین (12)، حریم خصوصی را معیاری برای تمایز افراد با یكدیگر می‌داند و معتقد است انسانی كه مجبور باشد همه دقایق زندگی‌اش را با دیگران در میان بگذارد، از فردیت و شرافت بشری محروم است و احساسات او به دلیل آنكه آشكارا مطرح می‌شوند، اصیل نیستند و ارزش او در حد اشیاء مادی خواهد بود. (13)
ویلیام پراسر (14)، حریم خصوصی را مشتمل بر چهار امر متفاوت می‌داند: 1- تجاوز به حریم شخصی یا خلوت افراد یا مداخله در امور خصوصی آنها 2- افشای فراگیر وقایع خصوصی رنج‌آور در مورد فرد 3-منتشر كردن اطلاعاتی كه در جامعه از فرد چهره كاذبی می‌سازد 4-استفاده از نام یا شباهت فرد برای استفاده خاص. (15)
آلان وستین (16) در كتاب خود با عنوان حریم خصوصی و آزادی (17)، حریم خصوصی را چنین تعریف می‌كند: حق افراد نسبت به اینكه تعیین كنند كه چه هنگام و چگونه و تا چه میزانی اطلاعات مربوط به آن‌ها قابل اعلام به دیگران باشد. (18)
برخی پژوهشگران داخلی هم تعاریفی بر حریم خصوصی ارائه كرده‌اند. باقر انصاری در كتاب خود با اشاره به این كه علاوه بر ضوابط نوعی، ضابطه شخصی نیز می‌تواند در تعیین مصادیق مشمول حریم خصوصی دخالت كند (19)، حریم خصوصی را چنین تعریف كرده است:
[حریم خصوصی] قلمروی از زندگی هر فرد است كه آن فرد نوعاً و عرفاً‌ یا با اعلان قبلی، انتظار دارد دیگران بدون رضایت وی به اطلاعات راجع به آن قلمرو دسترسی نداشته باشند یا به آن قلمرو وارد نشوند یا به آن قلمرو نگاه یا نظارت نكنند و یا به هر صورت دیگری وی را در آن قلمرو مورد تعرض قرار ندهند. (انصاری، 1386، ص231).
فرید محسنی نیز در كتاب خود با اشاره به دو معیار پیش گفته (معیار نوعی و معیار شخصی)، حریم خصوصی را چنین تعریف كرده است:
[حریم خصوصی] قلمروی از اطلاعات و متعلقات هر فرد است كه آن فرد نوعاً یا عرفاً یا با اعلام قبلی به نحو معقولی انتظار عدم دسترسی دیگران به اطلاعات مربوط به آن و مصونیت از ورود، نگاه و نظارت دیگران و یا هرگونه تعرض نسبت به آن قلمرو را دارد. (محسنی، 1389، ص35)
مصطفی اسكندری نیز در مقاله خود ضمن نقد دیگر تعاریف و طرح اشكال بر برخی از آنها، تعریف مقبول خود را از حریم خصوصی چنین بیان كرده است:
حریم خصوصی، آن بخش از زندگی هر انسان است كه در آن از آزادی در برابر بازخواست و كیفر حقوقی برخوردار می‌باشد و هرگونه تصمیم‌گیری درباره‌ی آن و نیز اطلاع، ورود و نظارت بر آن منحصراً در اختیار اوست و مداخله دیگران در آن یا دسترسی به آن بدون اذن او مجاز نیست. (اسكندری، 1389، ص157).
در قوانین موضوعه ایران، گرچه حریم خصوصی افراد در قانون اساسی (20)، قانون مطبوعات (21) و دیگر قوانین و فرامین (22) مورد حمایت قرار گرفته است (23)، اما تعریف مشخصی از حریم خصوصی در قوانین مصوب كشوری دیده نمی‌شود. البته در ماده 2 لایحه «حمایت از حریم خصوصی» كه در اواخر كار دولت هشتم (تابستان، 1384) تنظیم و به مجلس ارسال شده بود، تعریفی برای حریم خصوصی وجود دارد اما این لایحه به تصویب مجلس نرسید. تعریف درج شده در این لایحه به این صورت بود:
حریم خصوصی قلمروی از زندگی هر شخص است كه آن شخص عرفاً یا با اعلان قبلی در چارچوب قانون، انتظار دارد تا دیگران بدون رضایت وی به آن وارد نشوند یا بر آن نگاه یا نظارت نكنند یا به اطلاعات راجع به آن دسترسی نداشته یا در آن قلمرو وی را مورد تعرض قرار ندهند. جسم، البسه و اشیاء همراه افراد، اماكن خصوصی و منازل، محل‌های كار، اطلاعات شخصی و ارتباطات خصوصی با دیگران، حریم خصوصی محسوب می‌شود. (محسنی، 1389، ص32).
حریم خصوصی افراد در بسیاری از اسناد بین‌المللی صده اخیر نیز تعریف و حمایت شده است. شورای اروپا در قطعنامه 1970 خود درباره حق بر حریم خصوصی چنین اعلام می‌كند (انصاری،‌1386، ص221):
[حق بر حریم خصوصی] مربوط می‌شود به زندگی خصوصی، خانوادگی و مسكن افراد، تمامیت جسمی و روحی، آبرو، اعتبار و شهرت و حیثیت افراد، اجتناب از اینكه چهره كاذبی از شخص ارائه شود، عدم افشای وقایع و حقایق نامربوط و آزاردهنده، افشای غیرمجاز تصاویر خصوصی افراد، حمایت از عدم افشای اطلاعاتی كه در نتیجه اعتماد از سوی اشخاص وصول شده یا در اختیار آنها قرار گرفته است.
كنفرانس حقوق‌دانان درباره حق حریم خصوصی (24) (كنفرانس نروژ) نیز درباره حق حریم خصوصی و تعریف آن چنین بیان كرده است (انصاری، 1386، ص220):
بند 1. حق حریم خصوصی حقی است نسبت به تنها ماندن، نسبت به زندگی كردن با سلیقه خود و با حداقل درجه مداخله دیگران. در یك قالب وسیع‌تر می‌توان گفت: حق افراد نسبت به حفاظت از زندگی خود در برابر:
1- مداخله دیگران در زندگی خصوصی آنان، زندگی خانوادگی و منزل آنان؛ 2-مداخله دیگران در تمامیت جسمانی یا روانی آنان یا در آزادی معنوی و فكری آنان؛ 3-حملات و انتقاداتی كه نسبت به آبرو و شهرت و حیثیت افراد صورت می‌گیرد؛ 4- ارائه چهره كاذب و دروغین از آنان؛ 5-افشای وقایع نامربوط و آزاردهنده درباره زندگی خصوصی آنان؛ 6-استفاده از نام، هویت یا شباهت آنان؛ 7-جاسوسی یا فضولی كردن درباره آنان، پاییدن و به ستوه آوردن آنان؛ 8- دست‌اندازی در مكاتبات، مراسلات و مخابرات آنان؛ 9-سوءاستفاده از ارتباطات خصوصی، اعم از كتبی یا شفاهی؛ 10- افشای اطلاعاتی كه براساس یك اعتماد حرفه‌ای، توسط شخص ارائه شده یا به یك شخص داده شده است.
بند3. با توجه به نكات فوق، این تعریف درصدد است تا از میان موضوعات مختلف، شامل امور زیر شود:
1- بازرسی اشخاص (بدنی)؛ 2- ورود به منازل و اماكن و اموال دیگران و بازرسی آنان؛ 3-آزمایش‌های پزشكی و آزمایش‌های روان‌شناسی و جسمانی؛ 4- اظهارات آزاردهنده خلاف واقع یا نامرتبط درباره یك شخص؛ 5- ورود و مداخله در مكاتبات، مراسلات و مخابرات اشخاص؛ 6- استراق سمع سیمی یا تلفنی اشخاص؛ 7- استفاده از دوربین‌های كنترل الكترونیكی یا دیگر وسایل مشابه؛ 8-صدابرداری، تصویربرداری یا فیلم‌برداری؛ 9-مورد سوء استفاده مطبوعات یا نمایندگان دیگر رسانه‌ها واقع شدن؛ 10-افشای همگانی وقایع یا حقایق خصوصی؛ 11-افشای اطلاعات ارائه شده یا دریافت شده از مشاوران حرفه‌ای یا شغلی یا مقامات عمومی كه ملزم به حفظ محرمانه بودن آن‌ها هستند؛ 12-آزار و اذیت یك شخص (یعنی پاییدن و به ستوه آوردن اشخاص یا ایجاد مزاحمت‌های تلفنی و غیره).
چنانچه ملاحظه می‌شود، دشواری تعریف حریم خصوصی (علی‌رغم روشن بودن مفهوم آن در عرف و كاربرد زیاد در محاورات عمومی و تخصصی) ‌سبب شده برخی نظریه‌پردازان برای تعریف به هدف، برخی به وسیله و حتی برخی به مصادیق آن تمسك جویند. با تفكیك این حوزه‌ها می‌توان گفت: «حریم خصوصی محدوده‌ای از زندگی انسان است كه نوعاً و عرفاً یا با اعلان قبلی خود حق دارد آن محدوده را از دسترس دیگران دور كند و در مقابل انتظار دارد دیگران نیز بدون رضایتِ وی از تعرض و ورود به آن محدوده به هر شیوه و ابزاری خودداری نمایند.» حریم خصوصی به حسب شرایط زمان و مكان، مذهب و ملیت، نوع زندگی اجتماعی و بسیاری امور دیگر، مصادیق متفاوتی پیدا می‌كند. با توجه به زندگی پیچیده در جهان صنعتی امروز می‌توان مصادیقی را كه از كنفرانس حقوق‌دانان درباره حریم خصوصی (كنفرانس نروژ) بیان كردیم، برای این دوره مناسب دانست؛ گو اینكه این مصادیق با توجه به اقتضائات روز و خصوصاً فضای مجازی به سرعت رو به افزایش است.
پس از تبیین مفهوم حریم خصوصی، در ادامه پژوهش ضمن استخراج حكم تجسس و عیب‌جویی، از قرآن و روایات و ارائه آن به عنوان مبانی حاكم بر بحث، حكم استفاده از دوربین‌های مخفی در فعالیت‌های اطلاعاتی بررسی خواهد شد.

اصل اولی حرمت تجسس

در طول تاریخ، انسان همواره براساس طبیعت و فطرت خویش، تجسس دیگران را در احوال و افعال شخصی خود ناپسند دانسته، افرادی را كه در امور شخصی او تجسس كنند مورد سرزنش و نكوهش خویش قرار داده است و شاید به جرأت بتوان پرهیز از تجسس را از مهم‌ترین اصول حاكم بر روابط افراد جامعه نامید.
آیات و روایات نقل شده از حضرات معصومان: نیز پرهیز از تجسس را از مهم‌ترین مبانی حاكم بر روابط اجتماعی معرفی و مؤمنان را به صراحت از تجسس در احوال، افعال و عقاید دیگران نهی كرده است. قرآن كریم می‌فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لاَ تَجَسَّسُوا...» (حجرات، 12)
(ای مؤمنان! از بسیاری از گمان‌ها دوری كنید كه برخی از گمان‌ها گناه است و (در كار مردم) كاوش نكنید...)
نص صریح آیه و اطلاق مدلول آن، عدم جواز تجسس را به عنوان اصل اولی در روابط انسانی معرفی كرده، مؤمنان را به صراحت از تجسس در امور دیگر همنوعان خود نهی می‌كند؛ اصل اولیه‌ای كه انسان مؤمن را هنگام نبودِ دلیلِ قطعی جواز، راهنما و راهگشا خواهد بود؛ به عبارت دیگر، چنانچه در مسئله‌ای دلیل متقن بر جواز تجسس نباشد، قرآن انسان با ایمان را از ورود به حریم خصوصی دیگران و كاوش در احوال و افعال ایشان منع می‌كند.
در روایت مسعدة بن زیاد از امام صادق (علیه السلام) نیز پیامبر رحمت، حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم)، مسلمانان را به صراحت از تجسس، به عنوان یكی از اموری كه می‌تواند برادری امت اسلامی را تهدید و روابط اجتماعی را تخریب كند، نهی فرموده است: «از گمان بپرهیزید كه گمان، دروغ‌ترین دروغ‌ها است و چنانچه خدا امر فرموده، برادر دینی یكدیگر باشید، از هم دوری نجویید، تجسس نكنید، به یكدیگر بدی نكنید، از یكدیگر غیبت نكنید، با یكدیگر نزاع نكنید، با هم دشمنی نكنید، به یكدیگر پشت نكنید و به هم حسادت نورزید.» (حمیری، 1413، ص29).
نكته‌ای كه باید به آن اشاره كرد اینكه حرمت تجسس و پرهیز از نقض حریم خصوصی دیگران فقط به زندگی شخصی آنها محصور نمی‌شود و افراد به تناسب اوضاع و احوال و اماكن مختلف می‌توانند سطحی از حریم خصوصی را برخوردار باشند. (25) به بیان دیگر، گرچه بالاترین سطح حریم خصوصی افراد نسبت به اماكن به منزل (26) و به ویژه اتاق شخصی (27) آنان تعلق می‌گیرد، اما این بدان معنا نیست كه افراد در خارج از منازل خود فاقد هرگونه حریم خصوصی بوده و شارع تجسس در امور ایشان را به صرف خروج از محدوده شخصی خود جایز دانسته باشد.
برای مثال فردی كه با پوششی نامناسب در بوستان عمومی درون شهری و در منظر عموم نشسته باشد، نباید به نگاه دیگران اعتراض كند؛ اما اگر فردی در مراتع كوهستانی خارج شهر با پوشش غیرمتعارف خود در حال استراحت باشد و خبرنگاری به منظور ثبت شكار خبری یا رقیبی برای تخریب چهره سیاسی وی، پس از تعقیب و یافتن مكان استراحت از او عكس‌برداری یا فیلم‌برداری كند، عرفاً می‌تواند او را به تجسس و نقض حریم خصوصی متهم كند.
به عنوان مثال دیگر می‌توان به حریم خصوصی كاركنان در اتاق سازمانی آنها اشاره كرد كه سطح آن براساس میزان متعارف تردد مراجعان متفاوت خواهد بود؛ در اتاقی كه به طور متعارف تردد بسیاری خصوصاً از غیر هم‌جنس وجود دارد، كارمند نمی‌تواند اتاق كارش را حریم خصوصی خود تلقی كرده و از پوشش آزاد برخوردار شود؛ اما در فرض اینكه اتاق كار او به نحوی است كه عرفاً تردد آزاد خصوصاً از غیر هم جنس وجود ندارد، در صورت نبود ضابطه معین از سوی كارفرما، ممكن است كارمند بتواند سطحی از حریم خصوصی را برای خود متصور باشد.
براساس نهی صریح آیات و روایات و اطلاق مدلول آن، اصل اولیِ حكم تجسس در هر یك از شئون زندگی فردی و اجتماعی دیگر اعضاء جامعه، حرمت است و بر هر مسلمان مؤمن لازم است جز در مصادیق خاص دارای مجوز قطعی از جانب شارع ( كه بحث آن خواهد آمد)، از هرگونه تجسس در احوال و افعال هم نوعان خود- چه در زندگی خصوصی آنان و چه در زندگی اجتماعی و حتی شغلی آنان- پرهیز كند.

ممنوعیت عیب‌جویی

اصل اولی حرمت تجسس سبب می‌شود مسلمانان از كاوش عیوب دیگران نیز منع شوند. زراره به طریقی موثق از امام باقر (علیه السلام) چنین روایت می‌كند: «نزدیك‌ترین وضعی كه بنده نسبت به كفر دارد این است كه با دیگری برادر دینی باشد ولی لغزش‌ها و خطاهای او را احصا كند تا روزی وی را بدان‌ها سرزنش كند.» (كلینی، 1407، ج2،‌ص355).
در این روایت، امام (علیه السلام) عیب‌جویی از برادر مؤمن را به انگیزه سوء استفاده آتی در حد كفر دانسته، از آن نهی می‌كند. متأسفانه چه بسیار دیده می‌شود انسان‌هایی كه بی‌توجه به تعالیم دینی، زندگی و احوال و افعال همكار، همسایه یا دوست خود را برای به دست آوردن اشتباهات و لغزش‌های او كاوش می‌كنند و حال آنكه در لسان گران‌قدر معصومان: عیب‌جویی یكی از صفات اشرار معرفی شده (28)، مجازات دنیوی و اخروی برای عیب‌جو ترسیم شده است. امام صادق (علیه السلام) در روایتی موثق از اسحاق بن عمار، عیب‌جویی از مسلمانان را نهی كرده و رسوایی را از نتایج دنیوی عیب‌جویی معرفی می‌فرماید: «ای گروهی كه در زبان اسلام آورده، ولی ایمان به قلب و دلشان نرسیده! مسلمانان را مذمت نكنید و زشتی‌ها و عیوب دیگران را كاوش نكنید زیرا كسی كه دنبال عیوب مسلمانان باشد، خداوند به دنبال عیوب او خواهد بود و كسی كه خدا از او عیب‌جویی كند،‌رسوایش خواهد كرد گرچه در خانه‌اش باشد.» (كلینی، 1407، ج2، ص354).
همچنین براساس روایتی از ابن عباس، پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز در آخرین خطبه خود پیش از وفات (29)، نتایج دنیوی و اخروی عیب‌جویی را چنین بیان می‌فرماید: «كسی كه در راه عیوب برادر مسلمان و كشف زشتی‌های او گام بردارد، اولین قدم او در جهنم است و خداوند هم زشتی‌هایش را بر مردم نمایان خواهد ساخت.» (صدوق، 1407، ص288).

حرمت تجسس و عیب‌جویی با ابزارها و روش‌های نوین

با پیشرفت تكنولوژی و تولید ابزارهای دقیق اما نامحسوس برای شنود، نظارت و ردیابی، امروزه نقض حریم خصوصی دیگران و تجسس در امور ایشان به راحتی قابل انجام است. تسهیل حاصل از این روش‌ها و ابزارهای نوین تجسس سبب می‌شود بحث از شمول حرمت حاصل از آیات و روایات ناهی تجسس بر تمام این ابزارها و روش‌ها ضروری باشد.
براساس نص صریح و اطلاق مدلول آیه (لا تجَسَّسوا)‌(حجرات، 12) و روایات نهی كننده از تجسس و عیب‌جویی، دلیلی برای تقیید ممنوعیت مدنظر شارع به شیوه و روشی خاص نداریم و- جز در مصادیق مشخص و دارای دلیل شرعی خاص بر جواز- حكم انجام هر اقدامی كه عرفاً تجسس به حساب آید، با هر شیوه و روش و ابزار، مصداق اصل اولی حرمت تجسس و عیب‌جویی می‌باشد.
امروزه در دنیا تجسس به طرق مختلف انجام می‌شود. برخی روش‌های متعارف و معمول امروزی تجسس عبارتند از: استفاده از ابزارهای شنود و استراق سمع، مشاهده نامحسوس سوژه (همراه با ثبت تصویر و فیلم یا بدون آن)، ردیابی و تعقیب اشخاص، كسب مخفیانه خبر از مطلع، نصب سامانه‌های مانیتورینگ در رایانه و تلفن همراه شخصی بدون رضایت صاحب آن، داده كاوی ردپای كاربران در فضای مجازی به منظور تجسس، ردیابی و بررسی نامه‌ها و پیام‌های الكترونیكی افراد و ... كه بنابر دلیل ذكر شده، حكم تمام آنها حرمت است و انجام دهنده‌ی آن مستوجب عقاب خواهد بود، مگر آنكه دلیلی محكم برای استثنا در مصداقی مشخص وجود داشته باشد.
در قرآن كریم و روایات نقل شده از اهل بیت: نیز- علاوه بر نهی از مطلق تجسس- برخی از متداول‌ترین مصادیق تجسس ذكر و از آن نهی شده است.
در روایتی از امام صادق (علیه السلام)، استراق سمع، به عنوان یكی از روش‌های معمول و متعارف تجسس، مشمول عذاب اخروی معرفی شده است:‌«سه گروه در روز قیامت عذاب خواهند شد: ... و كسی كه سخن دیگران را بدون رضایت ایشان شنود كند كه در گوش‌هایش سرب گداخته ریخته خواهد شد.» (صدوق، 1407، ص223)
در مورد نگاه مخفی و خائنانه (30) به دیگران نیز قرآن كریم حفظ نگاه را به عنوان متمم پاكدامنی و حفظ فروج، از وظایف مردان و زنان مؤمن دانسته، می‌فرماید:
«قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ‌ (30) وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ ...(31)» (نور/ 30-31) (به مردان مؤمن بگو دیدگان (از نگاه حرام) ‌فرو دارند و پاكدامنی ورزند، این برای آنان پاك‌تر است، بی‌گمان خداوند از آنچه می‌كنند آگاه است... و به زنان مؤمن بگو دیدگان (از نگاه حرام) فرو دارند و پاكدامنی ورزند...)
البته در برخی روایات وارد شده در نهی از نگاه مخفی به منزل و بدن دیگران، (31) بر تحفظ از نگاه به عورت و بدن نامحرم تأكید شده است؛ اما با توجه به اطلاق آیه، حكم لزوم حفظ نگاه به این موضوع اختصاص ندارد و همه مصادیق حریم خصوصی را شامل می‌شود.
به هر حال (چه قائل به دلالت آیه مذكور بر هر نوع نگاه مخفی باشیم یا آن را منحصر در نگاه به نامحرم بدانیم)، چنانچه ذكر شد آیات و روایات مذكور (و دیگر روایات مشابه) (32) صرفاً برای بیان مصادیق معمول شیوه‌های تجسس در زمان معصومان است و نمی‌توان آن را به عنوان بیان تمام مصادیق فرض كرد؛ بلكه بنا بر اطلاق نهی صریح آیه (لا تجَسَّسوا) (حجرات،12) و روایات ذكر شده، ملاك حرمت تجسس و عیب‌جویی شامل همه روش‌ها و ابزارهای آن در هر زمان می‌باشد.

اصل اولی در استفاده از دوربین‌های مخفی

امروزه با پیشرفت تكنولوژی اطلاعات و ارتباطات (33) و ساخت دوربین‌های مخفی بسیار كوچك و در عین حال ارزان قیمت و همچنین امكان جاسازی آن‌ها در وسایل ساده‌ای چون خودكار، دكمه‌ی لباس، لوازم خانگی، تجهیزات رایانه‌ای و وسایل میز كار، افراد می‌توانند به سادگی در حریم خصوصی دیگران وارد شده، آنان را از راه دور مشاهده كرده یا عكس و فیلم آنان را ثبت كنند.
انگیزه اصلی افراد در نصب و به كارگیری دوربین مخفی، مشاهده دیگران و فیلم‌برداری از آنان در وضعیتی است كه خود را از منظر دیگران پنهان می‌دانند. برای مثال خبرنگاران به دلیل علاقه‌ای كه به تهیه خبرهای بِكر دارند، از جمله افرادی هستند كه ممكن است به استفاده از دوربین‌های مخفی- و همچنین ضبط صوت‌های مخفی- متمایل شوند. از منظر برخی خبرنگاران، سوژه‌های خبری در حالتی كه خود را از نگاه مخاطبان پنهان می‌دانند، سوژه بهتری برای تهیه خبر می‌باشند. از این رو ممكن است خبرنگاران به ثبت مخفیانه عكس و فیلم از حریم خصوصی سوژه‌های خبری خود علاقه‌مند باشند.
ثبت تصویر از حریم خصوصی افراد مشهور نیز ممكن است دلیل برخی اشخاص در نصب دوربین مخفی باشد. بسیاری از مردم به زندگی خصوصی بازیگران، ورزشكاران، سیاستمداران و دیگر افراد مشهور جامعه علاقه دارند و همین علاقه سبب می‌شود برخی افراد سودجو با نصب دوربین مخفی در اماكن خصوصی، محل تردد و حتی محل استراحت و تفریح افراد مشهور، نسبت به ثبت تصویر از حالات شخصی آنان (در وضعیتی كه خود را از نگاه دیگران مخفی می‌پندارند)‌اقدام كرده و تصاویر ضبط شده را- با مقاصد مالی یا غیرمالی- منتشر كنند.
احصاء عیوب دیگران و سوءاستفاده از آن نیز می‌تواند از جمله دلایل نصب دوربین مخفی باشد. برای مثال ممكن است برخی كارمندان مختلف برای انجام ساده‌تر تخلف و بستن زبان و دست مدیران در افشاء تخلف و تنبیه آنان، از حریم خصوصی مدیران ارشد و عوامل حراستی سازمان خود تصویربرداری كنند تا بتواند پس از احصای عیوب مخفی آنان، از ایشان باج‌خواهی كنند.
عیب‌جویی از طریق نصب دوربین مخفی ممكن است به منظور انتقام یا كینه‌ورزی نیز صورت پذیرد. برای مثال كسی كه قبلاً از قضاوت حاكمی آسیب دیده است ممكن است حریم خصوصی وی را با نصب دوربین‌های مخفی تحت نظر بگیرد تا پس از احصای عیوب او، آن را منتشر كرده و آبروی وی را در جامعه بریزد.
عناصر اطلاعاتی نیز به جهت اقتضای شغلی‌شان ممكن است به استفاده از دوربین‌های مخفی متمایل شوند. سوژه‌های اطلاعاتی زمانی كه خود یا با نزدیكان خود تنها هستند، ممكن است رفتاری از خود بروز دهند كه به طور معمول و در منظر عموم از خود نشان نمی‌دهند. برای مثال كارمندانی كه قصد دریافت رشوه دارند، عوامل نفوذی كه قصد اختلال در زیرساخت‌های كشور را دارند، جاسوسانی كه قصد كسب خبر و ارسال آن به شبكه‌های جاسوسی مافوق خود را دارند و گروهی كه قصد برنامه‌ریزی علیه نظام را دارند، همگی اقدام مدنظرشان را زمانی انجام می‌دهند كه از نبود افراد غریبه مطمئن باشند. اینجاست كه نصب دوربین مخفی و مشاهده یا ضبط تصویر سوژه‌ها می‌تواند در فعالیت‌های اطلاعاتی و ضد اطلاعاتی به كار گرفته شود.
افزون بر این موارد، حتی احتمال سوء استفاده افراد از تجهیزات در اختیارشان برای كنجكاوی‌های شخصی نیز وجود دارد. برای مثال ممكن است عنصر آموزش دیده اطلاعاتی كه به جهت اقتضای شغلی‌اش از ابزار نظارت مخفی برخوردار است، از آن بررسی رفتار و حالات پنهان خواستگار دخترش یا بررسی روابط مخفی فرزندانش با دیگران استفاده كند.
چنانچه ملاحظه می‌شود، در همه مثال‌های ذكر شده (و دیگر موارد مشابه) رگه‌هایی از تجسس و عیب‌جویی دیده می‌شود و درواقع انگیزه اصلی در استفاده از دوربین مخفی، به مشاهده و فیلم‌برداری از افراد در وضعیتی كه خود را از منظر دیگران مخفی می‌پندارند بر می‌گردد؛ به عبارت دیگر نصب و به كارگیری دوربین مخفی، در حكم نگاه مخفیانه مالك دوربین به دیگران به عنوان یكی از روش‌های تجسس و عیب‌جویی می‌باشد و گرچه ظاهراً دلیل افراد در استفاده از آن متفاوت است، اما در حقیقت همه این عوامل به تجسس در رفتار و عقاید دیگران و احصاء عیوب مخفی آنان باز می‌گردد.
بر این اساس، با توجه به مبانی گفته شده در حكم اولی حرمت برای تجسس و عیب‌جویی و همچنین بحث ارائه شده در باب عدم دخالت شیوه تجسس در حكم حرمت، اصل اولی در استفاده از دوربین‌های مخفی نیز حرمت خواهد بود. به عبارت دیگر، چنانچه دلیل شرعی معتبر (34) برای جواز استفاده از دوربین مخفی در مصداقی مشخص ارائه نشود، اصل بر حرمت است و به كارگیری دوربین مخفی در آن مصداق مشمول عواقب دنیوی و اخروی پیش گفته در باب تجسس و عیب‌جویی خواهد بود.

تسری اصل اولی حرمت به عناصر اطلاعاتی نظام اسلامی

متولیان و عوامل نظام اسلامی نیز از اصل اولی منع تجسس و عیب‌جویی و نهی صریح آیات و روایات وارد شده مستثنا نیستند. نقل است (مجلسی، 1403، ج30، ص661) خلیفه دوم در حال گشت زنی شبانه بود كه صدای برآمده از منزلی او را مشكوك كرد. خلیفه از دیوار بالا رفت و مردی را به همراه زنی و مشك شرابی مشاهده كرد و با طعنه بانگ برآورد كه: «ای دشمن خدا! آیا گمان كرده‌ای كه خدا تو را در حال گناه خواهد پوشاند؟» مرد در پاسخ خلیفه گفت: «اگر من یك خطا كردم، تو سه خطا مرتكب شدی: خداوند فرموده است «تجسس نكنید» (حجرات، 12) ‌و تو تجسس كردی و فرموده است از «درب منازل داخل شوید» (بقره، 189) و تو از دیوار بالا آمدی و فرموده است «وقتی به منزلی وارد شدید سلام كنید» (نور، 61) و تو سلام نكردی.» (35)
بر اساس اطلاق آیات و روایات نهی كننده از تجسس و عیب‌جویی و نیافتن قید متصل یا منفصل مبنی بر انحصار ممنوعیت در روابط شخصی بین افراد حقیقی، به نظر می‌رسد اصل اولی حاصل از نهی صریح قرآن و اهل بیت: -جز در موارد استثناء دارای دلیل خاص- تمام شئون روابط اجتماعی مسلمانان را نیز در جامعه و نهادهای آن شامل می‌شود و عوامل نظام اسلامی نیز موظفند از تجسس و كشف عیوب مخفی مردم خودداری كنند. در روایت نهج‌البلاغه از عهدنامه امیرمؤمنان علی (علیه السلام)‌به مالك اشتر نخعی، متولیان اداره جامعه از كاوش در عیوب پنهان مردم منع شده، وظیفه آنان در اصلاح عیوب آشكار مردم منحصر شده است: «... در مردم عیوبی هست كه والی در پوشاندن آن عیوب از همه كس سزاوارتر است، پس در رابطه با عیوبی كه از مردم بر تو پنهان است كنجكاوی مكن، چرا كه فقط در آنچه از عیوب مردم نزد تو معلوم است وظیفه اصلاح‌داری و نسبت به آنچه از عیوب رعیّت بر تو پنهان است خداوند داوری می‌كند. پس تا می‌توانی عیوب مردم را بپوشان، تا خداوند عیوب تو را كه علاقه‌داری از مردم پوشیده بماند، پرده‌پوشی كند...» (الشریف الرضی، 1386، ص681).
لذا عناصر اطلاعاتی و حراستی نظام اسلامی نیز- همانند دیگر مسلمانان- مخاطب نص صریح آیه (لا تجَسَّسوا) (حجرات، 12) و روایات دال بر ممنوعیت تجسس و عیب‌جویی می‌باشند و لازم است خود را نسبت به حكم اولی حرمت تجسس و عیب‌جویی و اصل اولی ممنوعیت استفاده از تجهیزات مخفی نظارت ملتزم دانسته و جز در موارد جواز (كه بحث آن در ادامه خواهد آمد)، از به كارگیری دوربین‌های مخفی به عنوان یكی از شیوه‌های رایج تجسس و عیب‌جویی در عصر حاضر اجتناب كنند.

موارد جواز به كارگیری دوربین‌های مخفی

چنانچه ذكر شد، اصل اولی در استفاده از دوربین مخفی، حرمت است و اگر دلیل شرعی بر جواز در مصداقی مشخص وجود نداشته باشد، باید از به كارگیری دوربین‌های مخفی خودداری كرد؛ اما موارد استثنایی نیز وجود دارد كه از نظر اسلام تجسس در آن عناوین جایز است كه در این بخش از پژوهش به آن اشاره خواهد شد.
تجسس در امور دیگران ممكن است به منظور هدفی ضروری (36) یا راجح (37)، هدفی سوء و فاسد (38) یا حتی بدون هدف و انگیزه عقلایی و صرفاً برای كنجكاوی از احوال ایشان صورت پذیرد (خرازی، 1419، ص96) كه چنانچه پیش از این آمد- اصل اولی حاصل از آیات و روایات ذكر شده، حرمت تجسس را در دو قسم اخیر اثبات می‌كند.
اما اگر دستیابی به هدفی مهم (39) متوقف بر انجام تجسس باشد و در عین حال، ملاك وجوب آن فعل مهم نیز نسبت به ملاك حرمت تجسس اقوی باشد، تجسس و به كارگیری ابزارهای مخفی نظارت برای دستیابی به آن هدف جایز خواهد بود. به بیان دیگر، در تزاحم بین ادله‌ی وجوب یك فعل مهم و ادله‌ی ذكر شده در حرمت به كارگیری دوربین مخفی، اگر ملاك انجام آن فعل مهم (به جهت ضرورت و اهمیت آن) قوی‌تر باشد، لازم است عمل دارای ملاك قوی‌تر ترجیح داده شده و از باب ضرورت، از ابزارهای مخفی نظارت در همان حد ضرورت (و نه بیش از حد لازم) ‌استفاده كرد.
البته باید توجه داشت كه اشخاص حقیقی و حقوقی حق ندارند مصلحت را بهانه و دستاویزی برای تجسس در هر آنچه به سلیقه‌ی آنان مهم است قرار دهند؛ بلكه لازم است در این امر به چند نكته توجه شود: اول اینكه عناوین مصالح اهم بسیار محدود است و لازم است اهم بودن ملاك آن مصلحت نسبت به نهی صریح آیات و روایات از تجسس ثابت باشد، دوم اینكه باید فقط به حد ضرورت اكتفا كرد و نباید حتی در مصلحت اهم نیز بیش از حد ضرورت به تجسس مبادرت كرد و سوم اینكه در مواردی كه مصلحت اهم در زمان كوتاه فوت نمی‌شود، باید پیش از اقدام، مجوزهای قانونی لازم و نظر حاكم شرع اخذ شود تا نظام اسلامی نیز به هرج و مرج دچار نشود.
برخی عناوین كه به جهت اهمیت نزد شارع باعث ساقط شدن حكم اولی حرمت به كارگیری دوربین‌های مخفی می‌باشند عبارتند از:

1.كشف توطئه

مفسران (طبرسی، 1372، ج9، ص404 و قمی، 1367، ج2، ص361) در شأن نزول آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیَاءَ ...» (ممتحنه، 1) نوشته‌اند: وقتی پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به واسطه شكستن پیمان صلح حدیبیه توسط كفار برای غزوه فتح مكه آماده می‌شدند، حاطب بن ابی بلتعه برای جلب دوستی كفار نسبت به خود و حفظ اموال خود در مكه به این وسیله، به كنیزی پول داد تا نامه‌ای با مضمون گزارش وضعیت مسلمانان به كفار قریش برساند. جبرئیل بر حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شد و ضمن تلاوت آیه مذكور، مشخصات زن نامه‌رسان و مكان وی را به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)‌ اطلاع داد.
ایشان (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و زبیر و مقداد را آگاه و برای اخذ نامه از زن، آن‌ها را به مكانی به نام روضه‌ی خاخ (40) روانه ساخت. آن‌ها زن را در مكان مورد اشاره پیامبر یافته و نامه را از او طلب كردند. كنیز از وجود نامه اظهار بی‌اطلاعی كرد و از این رو زبیر و مقداد وسایل زن را تفتیش كردند ولی آن‌ها هم نامه را در وسایل كنیز نیافتند. همراهان به حضرت (علیه السلام) پیشنهاد دادند كه برگردند؛ اما حضرت امیر (علیه السلام) به سبب یقین به قول پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)‌به آن زن فرمود: خدا و رسولش دروغ نمی‌گویند، یا خودت نامه را بیرون آور یا گردنت را خواهم زد. وقتی كنیز جدیت حضرت (علیه السلام)‌را دید، نامه را از میان موهای بسته شده خود بیرون آورد و به ایشان تحویل داد.
بنابر اقدام حضرت امیر (علیه السلام) و دو همراهش، به عنوان عوامل اطلاعاتی در اجرای دستور حاكم اسلامی (صلی الله علیه و آله و سلم) به نظر می‌رسد بتوان با تعمیم موضوع روایت، هر نوع تجسس و تفتیش عناصر اطلاعاتی حكومت اسلامی كه به قصد كشف توطئه مقطوع و پس از اخذ مجوز حاكم شرع صورت پذیرد را جایز و خارج از حكم اولی حرمت دانست.
بنابراین اگر براساس قراین قبلی توطئه فرد یا گروهی معلوم باشد، عناصر اطلاعاتی نظام اسلامی مجاز خواهند بود به منظور كشف توطئه و تهیه مدارك قابل استناد در اثبات مدعا، پس از اخذ نظر حاكم شرع، نسبت به نصب دوربین‌های مخفی و تجسس از اماكن مرتبط با موضوع اقدام كنند و اقدام آن‌ها مشمول حكم حرمت نخواهد بود.
البته در این بحث لازم است به این نكته نیز توجه شود كه ظاهراً روایت مذكور، فقط در مورد توطئه مورد اطمینان و فقط در مورد اقدام عملیاتی پس از اخذ نظر حاكم شرع دلالت دارد و در مورد توطئه محتمل و خصوصاً در كشف ابتدایی و همچنین عملیات بدون مجوز حاكم شرع، این روایت دلالتی ندارد و در صورت فقدان دیگر عناوین جواز، به صرف وجود احتمال توطئه و خصوصاً صرفاً برای پیشگیری از وقوع توطئه و كشف ابتدایی، نمی‌توان به روایت مذكور استناد كرد.

2.كسب آگاهی از تحركات جنگی

براساس روایات نقل شده از حضرات معصومان: تجسس به منظور اخذ آگاهی از وضعیت سپاه خودی یا اطلاع از تحركات جنگی لشگر دشمن نیز می‌تواند قید دیگری بر اصل اولی حرمت تجسس باشد.
ریان بن صلت در روایتی صحیح از امام رضا (علیه السلام) نقل می‌كند كه فرمود: «هر وقت پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) سپاهی فراهم كرده و برای آن سپاه امیری انتخاب می‌كرد، به همراه آن امیر كسی را از ثقات خود انتخاب می‌كرد تا خبرش را برای حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) ‌تجسس و كاوش كند.» (حمیری، 1413، ص342).
بر این اساس، حاكم نظام اسلامی حق دارد برای اطمینان از صحت عملكرد سپاه و فرماندهان لشگر، با استفاده از عناصر اطلاعاتی مورد وثوق، اخبار عیان و مخفی نیروهای نظامی را كاوش نموده تا از عواقب احتمالی غفلت پیشگیری نماید. عناصر اطلاعاتی مأمور شده نیز باید با بهره‌گیری از شیوه‌های تجسس مناسب (من جمله به كارگیری دوربین‌های مخفی در مراكز حساس نظامی)، اخبار و عملكرد فرماندهان و نیروهای نظامی را كاوش كرده و اخبار احصا شده را برای اطلاع و اتخاذ تصمیم مقتضی به مقام مافوق گزارش نمایند.
نكته‌ای كه باید توجه داشت اینكه این تجسس هم باید فقط به امور جنگی و تصمیم‌ها و اقدامات فرماندهان در امور مرتبط با جنگ معطوف باشد و جاسوس حق ندارد به بهانه حكم اخذ شده از حاكم، در امور شخصی فرماندهان و لشگریان و اموری كه كاملاً با امور نظامی و سرنوشت جنگ بی‌ارتباط باشد تجسس كند. در واقع جاسوس انتخاب شده باید علاوه بر سلامت نفس و صحت گفتار، توانایی تشخیص دقیق امور نظامی را نیز داشته باشد كه در اثر اشتباه در تشخیص مصادیق، به افراطِ تجسس در احوال شخصی فرماندهان و لشكریان یا تفریط عدم نظارت و تجسس در اموری كه ممكن است به نحوی به سرنوشت جنگ مرتبط شود گرفتار نشود.
این نكته در روایت تحف العقول از فرمان امیرمؤمنان (علیه السلام) ‌به مالك اشتر نخعی نیز دیده می‌شود. در بخشی از متن نامه، انتصاب بازرسانی امین و حق‌گو برای نظارت بر سپاهیان را لازم دانسته، وظیفه بازرسان را ثبت عملكرد لشگریان در جنگ (به نحوی كه مطمئن شوند فرمانده از عملكردشان آگاه است)‌معرفی كرده است: «...سپس از تعیین بازرسانی امین و حق‌گو نزد مردم فروگذاری نكن كه آزمون هر آزمایش داده‌ای از سپاهیان را ثبت كنند به نحوی كه لشگریان به آگاهی تو از عملكردشان اطمینان داشته باشند. آنگاه عملكرد هریك از آنان را بشناس و عملكرد كسی را به دیگری نسبت مده و نسبت به جزای امتحانش كوتاهی مكن...» (حرانی، 1363، ص133)
عبارت «فَیُثْبِتونَ بَلاءَ كُلَّ ذی بَلاءٍ مِنْهُمْ لِیَثِقَ اولئِكَ بِعِلْمِكَ بِبَلائِهِم» در این روایت بیانگر این است كه بازرس سپاه باید نسبت به ثبت عملكرد سپاهیان در هر ابتلا و آزمون اقدام و نتیجه را به فرمانده اعلام كند به نحوی كه سپاهیان بدانند رفتار و كردار ایشان همواره در منظر فرمانده است و تخلف سهوی یا عمدی ایشان از دید فرمانده پوشیده نخواهد ماند. اما از سیاق روایت روشن است كه این تجسس صرفاً در مورد عملكرد جنگی سپاهیان و آنچه می‌تواند به نحوی در سرنوشت جنگ مؤثر باشد مورد انتظار است و بازرس حق ندارد به خاطر حضور اشخاص حقیقی در نبرد، امور شخصی ایشان را نیز- بدون هرگونه ارتباط با سرنوشت جنگ- تحت بازرسی و كاوش مخفیانه خود قرار دهد.
علاوه بر نظارت بر لشگر خودی، فرماندهان سپاه اسلام باید از وضعیت و تحركات جنگی دشمن نیز آگاهی داشته باشند. براساس سیره رزمی پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امیرالمؤمنین (علیه السلام)، فرمانده در زمان جنگ می‌تواند (41) با كمك دیده بان‌های تیزبین، امكان هرگونه غافلگیری را از دشمن سلب نماید‌ (42)، با تعیین نیروهای شناسایی، وضعیت و تحركات دشمن را تحت نظر بگیرد (43) و با استفاده از جاسوسان خبره و رخنه در صفوف دشمن در عملیات آنها اختلال ایجاد كند. (44)
بنابراین براساس روایات و سیره حضرات معصومان: در زمان جنگ می‌توان برای تقویت سپاه اسلام، جلوگیری از نفوذ دشمن و ایجاد اختلال در تحركات جنگی دشمن، به تجسس و اقدامات عملیاتی شناسایی، دیدبانی، گشت آشكار و مخفی، كمین، نفوذ و جاسوسی مبادرت كرد. لذا اگر هنگام جنگ، در هر امر نظامی (اعم از امور عملیاتی، اطلاعاتی و ضد اطلاعاتی) استفاده از دوربین‌های مخفی ممكن باشد، نصب و به كارگیری دوربین مخفی و تجسس به وسیله‌ی آن دارای مجوز شرعی خواهد بود.

3.حفظ نظام اسلامی، ایجاد امنیت عمومی و پاسداری از كیان اسلام

یكی از مهم‌ترین اغراض و مصالحی كه بر ملاك حرمت تجسس مقدم و بلكه به فرمایش امام راحل (ره)‌ از اهم واجبات عقلی و شرعی است، (45) حفظ نظام اسلامی می‌باشد. (46) امام خمینی (ره) ‌به عنوان یكی از فقهای معاصر در پیامی به مناسبت پیروزی شكوهمند انقلاب اسلامی فرمودند: «مسئله حفظ نظام جمهوری اسلامی در این عصر و با وضعی كه در دنیا مشاهده می‌شود و با این نشانه‌گیری‌هایی كه از چپ و راست و دور و نزدیك نسبت به این مولود شریف می‌شود، از اهم واجبات عقلی و شرعی است كه هیچ چیز به آن مزاحمت نمی‌كند؛ و از اموری است كه احتمال خلل در آن عقلاً منجز است.» (امام خمینی، 1378، ج19، ص155)
به حكم عقل، روشن (و بلكه بدیهی)‌است اجرای حداكثری احكام و موازین شرعی در جامعه، جز با تشكیل و بقاء حكومت اسلامی و ایجاد ثبات و امنیت (47) در جامعه اسلامی امكان‌پذیر نیست و بر این اساس، هر تلاشی برای حفظ نظام اسلامی و ایجاد امنیت در جامعه مسلمانان، موجب تداوم امكان اجرای حداكثری حدود و احكام شرعی در جامعه می‌باشد. لذا انجام یا ترك هر فعلی كه به منظور حفظ نظام و ایجاد امنیت در جامعه اسلامی ضروری باشد، به حكم عقل واجب و بلكه از اهم واجبات است و اگر با احكام شرعی تزاحم كند، شایسته است حفظ نظام اسلامی مطابق حكم عقل ترجیح داده شود.
علاوه بر دلیل عقلی، متون روایی نیز اهمیت ایجاد امنیت در جامعه و حفظ نظام اسلامی را تأیید می‌كنند. حضرات معصومان: رسیدن به خیر را در سرزمینی فاقد امنیت ناممكن دانسته (صدوق، 1413، ج4، ص369)، وجود امنیت را (به همراه سلامت بدن و قوت روزانه) از عوامل اتمام نعمات دنیوی بیان كرده‌اند. (كلینی، 1407، ج8، ص148) از نظر ایشان امنیت و سلامتی منّت خداوند بر بندگان (امام سجاد (علیه السلام)، 1376، ص112)‌و دو نعمت بزرگ الهی است كه معمولاً توسط نوع بشر ناسپاسی و كفران می‌شود. (صدوق، 1362، ج1، ص34).
نقل است حضرت امیر (علیه السلام)‌ در یكی از خطبه‌های خود، ضمن ارائه دو شاخصه‌ی توانایی حكومت و دانایی به امر خدا در كار حكومت؛ به عنوان مشخصات فرد شایسته‌ی حكومت، فتنه‌جویی و اختلال در امنیت نظام اسلامی را موجب قتل دانسته، فرمودند: «اگر در مسئله حكومت فتنه‌جویی به فتنه برخیزد، بازگشت به حق از او خواسته می‌شود و اگر امتناع ورزید كشته می‌شود.» (شریف الرضی، 1386، ص391).
همچنین از ایشان (علیه السلام) روایت است وقتی برای رویارویی با اصحاب جمل عازم بصره بودند، مرز صبر بر فتنه یاران جمل را تا زمانی ممكن دانستند كه اختلالی به نظام مسلمین ایجاد نشود:‌ «اینان بر اثر ناخشنودی از حكومت من جمع شده و دست به دست هم داده‌اند، و من تا وقتی كه بر اجتماع شما نترسم صبر پیشه می‌كنم، زیرا اگر اینان بخواهند رأی ناصواب خود را عملی سازند سر رشته نظام مسلمین گسسته می‌شود.» (شریف الرضی، 1386، ص385).
نقل دیگری كه بر اهمیت حفظ نظام اسلامی و ترجیح آن دلالت دارد، روایتی است صحیح از یونس بن عبدالرحمن با این مضمون كه از امام رضا (علیه السلام) درباره یكی از دوستداران حضرت (علیه السلام)‌سؤال می‌كند كه وی پس از اخذ شمشیر و اسبی برای جهاد، توسط اصحاب از حكم جایز نبودن جهاد با آن‌ها و لزوم بازگرداندن شمشیر و اسب به صاحب آن مطلع شده است ولی به او گفته‌اند كه اعطاكننده شمشیر و اسب مرده است. امام (علیه السلام) ابتدا امر می‌كند كه با آن‌ها برود ولی در جنگ مشاركت نكند.
اما وقتی یونس می‌پرسد كه اگر به سرحدات رفتند هم جهاد نكند؟ امام (علیه السلام) در پاسخ می‌فرمایند: همراهشان باشد و نجنگد، اما اگر خوف خطر برای اساس اسلام و مسلمین داشته باشد، بجنگد كه در این صورت قتالش برای خودش است نه برای خلیفه و حاكم. راوی ادامه می‌دهد كه اگر دشمن از مكانی كه محل اوست قصد ورود كند چه كند؟ كه حضرت (علیه السلام) در پاسخ، علت لزوم حفظ نظام اسلامی را چنین اسلامی ارائه می‌فرمایند: «او می‌جنگد برای حفظ اساس و كیان اسلام نه برای لشگر خلیفه، زیرا محو شدن نظام اسلامی، محو شدن (تدریجی) دین محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را به همراه خواهد داشت.» (كلینی، 1407، ج5، ص21)
براساس حدیث اخیر امام رئوف شیعیان، حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) كه مرحوم كلینی آن را به سند صحیح از یونس نقل كرده بود، جایگاه و اهمیت حفظ نظام اسلامی به وضوح دیده می‌شود تا حدی كه امام (علیه السلام) حتی حفظ نظام را در تزاحم با حرمت یاری حكومت غاصب و ظالم عباسیان ترجیح داده است. لذا بنا به طریق اولویت اگر حفظ نظام اسلامی متوقف باشد بر انجام فعلی كه در شرایط عادی حرام است یا متوقف باشد بر ترك فعلی كه به صورت اولی واجب است، حفظ نظام بر انجام فعل یا ترك فعل دیگر ترجیح داده خواهد شد.
اما نكته بسیار مهم دیگری كه از این روایت بر می‌آید اینكه از منظر امام (علیه السلام) محو نظام اسلامی باعث محو تدریجی دین محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) خواهد بود و به عبارتی حفظ نظام اسلامی به این سبب بر همه مسلمانان تكلیف است كه در حفظ كیان اسلام تأثیر مستقیم و جدی دارد. لذا آنچه اصالتاً مهم و بلكه اهم واجبات عقلی و شرعی است، حفظ اساس و كیان اسلام است و اینكه حفظ نظام اسلامی در تزاحم با هر حكم دیگری می‌تواند ترجیح داده شود، نه به جهت وجوب بالإصاله‌ی آن بلكه به سبب كمك بنیادینی است كه تشكیل و بقاء نظام اسلامی در حفظ دین پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) دارد.
به بیان دیگر، حتی حفظ نظام اسلامی هم كه به فرموده امام راحل از اهم واجبات عقلی و شرعی است (امام خمینی، 1378، ج19، ص155)، تا جایی در تزاحم با هر حكم دیگری ترجیح دارد كه پای حفظ كیان اسلام در میان نباشد و اگر حفظ مكتب و بقاء اسلام حتی متوقف بر امری باشد كه می‌تواند به نظام اسلامی آسیب برساند، در این صورت هم باید حفظ اسلام بر هر امر دیگری ترجیح داده شود. (48)
حضرت امام خمینی نیز بر همین اساس در كنار تأكید فراوان نسبت به ضرورت حفظ نظام اسلامی، حتی آن را هم در مقابل مسئولیت حفظ اسلام، مسئولیتی كوچك‌تر معرفی می‌كردند. ایشان در یكی از سخنرانی‌هایشان در جمع پاسداران فرمودند:‌«ما و شما دو مسئولیت داریم: یك مسئولیت كوچك و یك مسئولیت بزرگ. مسئولیت كوچك حفظ كشور، حفظ نظام و پیشبرد نهضت و رعایت جهات نظمی و تربیتی افراد [است] كه این مهم است، لكن كوچك‌تر از آن دومی است. دوم، حفظ مكتب و چهره اسلام. ما اگر چنانچه در آن امرِ اول پیش ببریم، البته پیشبرد بزرگ است و اگر شكست هم بخوریم، شكستش هم بزرگ. لكن با حفظ چهره اسلام و حفظ مكتب، شكست آخری برای ما نیست. شكست همان در فعالیت‌های نظامی و فعالیت‌های انتظامی است. اگر چنانچه چهره اسلام را ما حفظ بكنیم و در آن شكست نخوریم، برای ما در عاقبت پیروزی است.» (امام خمینی، 1378، ج10، ص107).
نتیجه اینكه بر اساس روایات و سیره معصومان: در صورت تزاحم حرمت به كارگیری دوربین مخفی و تجسس در امور فردی و اجتماعی دیگران با وجوب حفظ نظام اسلامی، ایجاد امنیت در جامعه و پاسداری از كیان اسلام، حكم اولی حرمت ساقط شده و پس از تأیید حاكم شرع و اخذ مجوزهای لازم از مبادی قانونی (49)، استفاده از دوربین مخفی در فعالیت‌های اطلاعاتی و ضد اطلاعاتی در حد ضرورت جایز و بلكه واجب خواهد بود.

خاتمه

در پایان لازم است به چند نكته نیز اشاره شود:
نخست اینكه: بعضاً دیده می‌شود افرادی كه علی‌رغم ادعای لفظی التزام به شرع، خود را در عمل، به پرهیز از تجسس و عیب‌جویی حرام ملزم ندانسته، با به كارگیری غیرشرعی ابزارهای تجسس و نظارت مخفی، عواقب دنیوی و اخروی ذكر شده را به جان می‌خرند.
این عدم التزام عملی ممكن است به دو دلیل باشد: گاه به جهت عدم اطلاع كافی ایشان از مبانی قرآنی و روایی حاكم است كه در این صورت لازم است پژوهشگران علوم اسلامی، مبلغان دینی، سیاست‌گذاران و مسئولان نظام اسلامی، هریك در حد مسئولیت خویش این نقیصه را مرتفع سازند؛ و گاه به جهت نپذیرفتن امكان ایجاد نظامی اجتماعی منطبق بر ضوابط قرآن و سنت است كه در این صورت لازم است متولیان دستگاه‌های اجرایی و اطلاعاتی با سه راهبرد: فرهنگ‌سازی میان عوامل اجرایی و اطلاعاتی نظام، تقویت اعتماد ایشان به امكان اجرای دستورات اجتماعی اسلام و تحذیر آن‌ها از عواقب دنیوی و اخروی انجام ندادن فرامین الهی به طور عام و عواقب دنیوی و اخروی توجه نكردن به فرمان اجتماعی مدنظر به طور خاص، به مرور ایشان را به التزام عملی رهنمون سازند.
نكته دیگر اینكه: بر مسئولان و متولیان فعالیت‌های اطلاعاتی لازم است ضمن تحذیر عناصر اطلاعاتی نسبت به استفاده از ابزارهای تجسس و نظارت مخفی در غیر از موارد مجاز پیش گفته، در مصادیق مجاز نیز از افرادی آراسته به فضایل اخلاقی (همچون امانتداری، حفظ سر، صداقت، شجاعت، وفاداری و حق‌گویی) و پیراسته از رذایل اخلاقی (همچون كینه، حسد، شهوت طلبی، ستیزه‌جویی و وابستگی به مال و مقام) استفاده كنند و بر مدیران و مسئولان استخدام نیروهای اطلاعاتی نیز واجب است افرادی كه در صفات مذكور بر دیگران برتری دارند را بر سایرین ترجیح دهند. (خرازی، 1419، صص135-136)
نكته سوم اینكه: بر عناصر اطلاعاتی نظام لازم است علاوه بر آشنایی با ضوابط شرعی و التزام به انجام عملیات اطلاعاتی در چارچوب ضوابط شرع، هرگونه اقدام عملیاتی مجاز خود را نیز صرفاً پس از اخذ مجوزهای قانونی لازم و اخذ تأیید حاكم شرع انجام دهند تا از ایجاد هرج و مرج در جامعه اسلامی جلوگیری شود (مگر در مواردی كه تأخیر سبب ایجاد اختلال در نظام اسلامی یا خدشه به كیان اسلام باشد).
نكته دیگر اینكه: تصاویر ضبط شده در عملیات دارای مجوز شرعی و قانونی هم، محرمانه بوده و باید صرفاً در موضوع آن عملیات اطلاعاتی مورد استفاده قرار گیرد و كوتاهی عناصر اطلاعاتی در حفظ این تصاویر، ممكن است مشمول حرمت اشاعه فحشا و افشای سر باشد.
و نكته پایانی اینكه: پژوهش جاری صرفاً درباره حكم استفاده از دوربین‌های مخفی انجام شده است و باید حكم استفاده از دوربین‌های مداربسته غیر مخفی در پژوهشی مجزا استخراج شود.

نتیجه‌گیری

امروزه با پیشرفت فناوری و تسهیل در نقض حریم خصوصی دیگران به واسطه تولید ابزارهای پیشرفته تجسس و نظارت، حریم خصوصی، به یكی از مهم‌ترین چالش‌های افراد، سازمان‌ها، نظریه‌پردازان و پژوهشگران تبدیل شده است. در اسلام هم گرچه این اصطلاح عیناً در آیات قرآن و احادیث معصومان دیده نمی‌شود، اهتمام شارع به حفظ حریم خصوصی افراد در آیات، روایات و احكام فقهی، به وضوح دیده می‌شود.
از سویی با توجه به ارتباط گسترده وظایف شغلی عناصر اطلاعاتی با حریم خصوصی افراد، بررسی مسائل پیرامون حریم خصوصی در فعالیت‌های اطلاعاتی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این پژوهش، یكی از مسائل كاربردی این حوزه مورد مطالعه قرار گرفت و تلاش شد ضمن استخراج مبانی قرآنی و روایی حاكم بر بحث، حكم استفاده از دوربین مخفی در فعالیت‌های اطلاعاتی بررسی شود.
بر اساس نتایج تحقیق، در این پژوهش ضمن ارائه ادله قرآنی و روایی مختصر در مورد حرمت تجسس و عیب‌جویی (به عنوان مبانی حاكم بر بحث)، اصل اولی در استفاده از دوربین‌های مخفی، حرمت دانسته شده و این اصل اولی به عناصر اطلاعاتی نظام نیز تسری داده شده است. آنگاه در ادامه ضمن بیان امكان ساقط شدن حكم اولی حرمت به كارگیری دوربین‌های مخفی در تزاحم ادله حرمت تجسس با ادله وجوب دستیابی به هدفی اهم، عناوین كلی: كشف توطئه، كسب آگاهی از تحركات جنگی، حفظ نظام اسلامی، ایجاد امنیت عمومی در جامعه و از همه مهم‌تر صیانت و پاسداری از كیان اسلام، موارد استثنای بر حكم اولی حرمت معرفی شده و به جهت اهمیت این عناوین نزد شارع، به كارگیری دوربین مخفی در مصادیق آنها، جایز دانسته شده است. در نهایت نیز به چند نكته مهم مرتبط با بحث به كارگیری دوربین‌های مخفی در فعالیت‌های اطلاعاتی اشاره شده است.

پی‌نوشت‌ها:

1.كارشناسی ارشد علوم حدیث گرایش اخلاق از دانشگاه قرآن و حدیث (نویسنده مسئول) -
2. دانشیار و مدیر گروه اخلاق دانشگاه قرآن و حدیث.
3. براساس پژوهشی كه منابع موجود در كتابخانه دانشگاه تورنتو به لحاظ كاربرد حریم خصوصی در آن‌ها بررسی شده است مشخص شد كه تقریباً پیش از سال 1960م هیچ مطلبی در این موضوع منتشر نشده است. (رك: انصاری، 1386، ص236).
4.Hidden Camera
5.در عهدنامه امیرمؤمنان علی (علیه السلام) به مالك نقل شده است: «جایی كه كارها بر تو مشكل شود و در اموری كه برائت شبهه حاصل گردد، حلّ آن را به خدا و پیامبرش ارجاع ده، كه خداوند به مردمی كه هدایتشان را علاقه داشته فرموده:‌(ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، خدا و پیامبر و اولی الامر از خودتان را اطاعت كنید و اگر در برنامه‌ای اختلاف كردید حكمش را به خدا و رسول باز گردانید) (نساء/59)...» (شریف الرضی، 1386، ص690) برای مطالعه احادیث مرتبط با این موضوع، رك: كلینی، 1407، ج1، صص59-62، باب: «رجوع به كتاب و سنت و اینكه هیچ حكم حلال و حرامی و هیچ ما یحتاجی از مردم نیست مگر اینكه درباره آن آیه قرآن یا سنتی آمده باشد.»
6. Stanford Encyclopedia of philosophy, Privacy (http://plato.stanford.edu/entries/privacy)
7.Daniel J.Solove
8.Arthur Miller
9.Julie Innes
10.William Beaney
11.Tom Gerety
12.Edward Bloustein
13.محسنی، 1389، ص26 به نقل از:
Bloustein,Edward,Privacy as an Aspect of Human Digniti,An Answer to Dean Prosser,NYULR.N39. 1964,p.970.
14. William Prosser
15. محسنی، 1389، ص26 به نقل از:
Prosser,William,Handbook of Law of Torts,in:
http://jrank.org/pages/1859/William Prosser.html
16.Alan Westin
17.Privacy and Freedom,Westin,Alan
18. محسنی، 1389، ص26 به نقل از:
Mc Dougall,Bonnie,Privacy,Press University York Cabridge Private Human London Noble,2010
19. برای شناسایی مصادیق مشمول حریم خصوصی دو ضابطه متصور است: 1-ضابطه نوعی كه به موجب آن برخی جنبه‌های زندگی انسان‌ها نوعاً و عرفاً حریم خصوصی آن‌ها محسوب می‌شود و شخصی كه مدعی نقض حریم خصوصی در جنبه‌های مذكور است لازم نیست اثبات كند كه چرا دیگران نباید بدون رضایت وی به آن جنبه‌های زندگی دسترسی پیدا كنند 2-ضابطه شخصی كه به موجب آن، انسان‌ها می‌توانند برخی جنبه‌های زندگی خود را كه نوعاً و عرفاً از شمول حریم خصوصی خارج است، جزء مسائل شخصی و داخل قلمرو حریم خصوصی خود اعلام كنند. (انصاری،‌1386، ص231).
20. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصون بودن حیثیت جان، مال، حقوق، مسكن و شغل اشخاص از تعرض جز با مجوز قانونی (ماده 22)، ممنوعیت تفتیش عقاید (ماده 23)، ممنوعیت بازرسی و نرساندن نامه، ضبط و فاش كردن مكالمات تلفنی، ... استراق سمع و هرگونه تجسس مگر به حكم قانون (ماده 25)، برائت همه افراد جز با اثبات جرم در دادگاه صالح (ماده 37) و ممنوعیت هتك حرمت و حیثیت كسی كه به حكم قانون دستگیر، بازداشت، زندانی یا تبعید شد (ماده 39) از جمله قوانینی هستند كه در نظام حقوقی ایران برای حمایت از حریم خصوصی وجود دارد.
21. براساس قانون مطبوعات، انتشار مطالبی كه اسرار شخصی افراد را افشا كند (ماده 31)، انتشار عكس‌ها و تصاویر و مطالب خلاف عفت عمومی (ماده 28)، اشاعه فحشا و منكرات (بند 2 از ماده 6) و پخش شایعات مطالب خلاف واقع یا تحریف مطالب دیگران (بند 11 الحاقی سال 79 بر ماده 6) ممنوع بوده و از جمله محدودیت‌ها برای آزادی مطبوعات ذكر شده است.
22. فرمان هشت ماده‌ای امام خمینی (24/ 9/ 61) از مهم‌ترین فرامینی است كه در اهمیت حفظ حریم خصوصی شهروندان صادر شده است. ایشان در این فرمان ضمن دستور تسریع در تهیه قوانین شرعی و تصویب و ابلاغ آن، احكام مهمی در رابطه با حفظ حریم خصوصی مردم صادر كرده اند. بر اساس این فرمان- جز در رابطه با توطئه‌ها و گروهك‌های مخالف اسلام و نظام جمهوری اسلامی- توقیف یا احضار افراد بدون حكم قاضی، دخل و تصرف و توقیف و مصادره اموال مردم بدون حكم حاكم شرع، ورود بدون اذن به خانه و مغازه و محل كار اشخاص، استراق سمع و شنود، افشای اسرار دیگران و همچنین تجسس، رفتن دنبال اسرار مردم و كشف گناه و عیب آنان، ولو به نام كشف جرم یا كشف مركز گناه هم باشد، ممنوع می‌باشد. (امام خمینی، 1378، صص139-143) برای مطالعه بیشتر درباره اندیشه حضرت امام در این فرمان، رك: فقیه، 1390، صص107-130.
23. برای مطالعه بیشتر درباره موازین حقوقی حاكم بر حریم خصوصی و حمایت از آن در حقوق ایران رك: واعظی و علی‌پور، 1389، صص133-164.
24. Nordic Conference of Jurists on the Right to Respect for Privacy (1976)
25. رك: انصاری، 1386، صص227-231 و همچنین: محسنی، 1389، صص62-73.
26. درباره حمایت از حریم خصوصی افراد در منازل آنها، آیات و روایات متعددی وجود دارد كه برای مثال می‌توان به آیات 27 تا 29 سوره مباركه نور، آیه 189 سوره مباركه بقره و ماجرای سمرة بن جندب (قاعده لاضرر) اشاره كرد. حتی در بحث ضمان، براساس صحیحه‌ی محمد بن مسلم از امام باقر، اگر كسی به سمت فردی كه به منزلش سرك كشیده و داخل منزل را نگاه می‌كند چیزی پرت كند، چیزی بر عهده او نیست. (صدوق، 1413، ج4، ص104).
27. آیات 58-59 سوره مباركه نور، حتی برای ورود فرزندان به حریم شخصی والدین خود نیز محدودیت قائل شده است.
28. براساس روایتی صحیح از امام صادق نقل شده است كه: پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «آیا شما را به بدترین‌تان آگاه كنم؟» گفتند: «بلی یا رسول الله» فرمود: «كسانی كه برای سخن‌چینی رفته، بین دوستان جدایی افكنند و برای پاكان عیب‌جویی می‌كنند.» (كلینی، 1407، ج2، ص369).
29. براساس روایت ابن عباس، پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این خطبه مردم را به مواعظی موعظه فرمودند كه اشك‌ها از چشمان جاری شده، قلب‌ها به تپش افتاده و بدن‌ها به لرزش درآمده بود.
30. تعبیر زیبای «خائِنَةَ الاُعْیُن» را خداوند در آیه 19 سوره مباركه غافر برای نگاه مخفیانه حرام استعمال فرموده است: «خداوند خیانت چشم‌ها و آنچه را درون‌ها پنهان می‌دارند می‌داند.»
31. مثل روایت ابن عباس از حضرت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در آخرین خطبه پیش از وفات ایشان كه: «هركس به خانه همسایگان سرك بكشد و عورت مردی یا زنی یا عضوی از جسم زنی را ببیند، بر خداوند است كه او را به همراه منافقینی كه در دنیا در پی عیوب مردم بودند در آتش دوزخ وارد كند و از دنیا نخواهد رفت جز اینكه خدا او را رسوا سازد و در آخرت نیز زشتی او به مردم نمایان خواهد شد.» (صدوق،‌1407، ص282).
32. برای مثال در روایتی منسوب به پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد قبح نگاه به نامه دیگران آمده است:‌«هركس بدون اجازه در نوشته برادر دینی خود نظر كند، گویا به آتش نگاه كرده است» (نوری، 1408، ج9، ص159).
33.Information and Communication Technology (ICT)
34. چنانچه گفته شد، چند عنوان سبب ساقط شدن حكم حرمت از تجسس می‌باشد كه بحث آن در ادامه نگارش خواهد آمد.
35. شاید اگر مرد خاطی بیشتر توجه می‌كرد اشكالات دیگری نیز بر عمل خلیفه دوم وارد بود؛ مثل اینكه خداوند فرموده «از بسیاری از گمان‌ها دوری كنید» (حجرات، 12)‌ و او به سبب ظن خود از دیوار بالا رفت یا اینكه فرموده «هنگام ورود به خانه اجازه بگیرد» (نور، 27) و او بدون اجازه وارد شده بود.
36. مثل حفظ حكومت از اخلال كفار و منافقان، دفع مفاسد اجتماعی (مالی یا اخلاقی)، و دفع گمراهی و بدعت از جامعه اسلامی.
37. مثل اطلاع كامل از احوال افراد به منظور انتصاب ایشان به سمت‌های مناسب با ایشان، كشف میزان رضایت مردم از چگونگی تمشیت امور مسلمانان و كشف حاجات عمومی مردم در جامعه.
38. مثل آزار مؤمنان، هتك ستر، اشاعه فحشاء و ارائه اطلاعات استراتژیك به كفار و منافقان.
39. مانند حفظ جان و آبروی مؤمن، قطع ریشه بدعت، كشف و دفع فساد فراگیر اجتماعی، رد نَسَب دروغ، حفظ نظام اسلامی و مهم‌تر از همه‌ی مصالح: حفظ كیان اسلام.
40. مكانی بین مدینه و مكه.
41. بلكه شاید به انضمام سیره عقلا بتوان گفت، لازم است.
42. امیرمؤمنان علی (علیه السلام) هنگام اعزام لشگریان به نبرد در این باره فرمود: «... و بر قله كوه‌ها و فراز تپه‌ها نگهبانانی بگمارید، تا دشمن از نقطه خطر یا محلی كه مورد اطمینان شماست به شما حمله نكند...» (شریف الرضی، 1386، ص587).
43. در روایت آمده است حضرت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم)‌ در جنگ خندق، پس از اقامه نماز در پاسی از شب به یاران رو كرد و فرمود: «چه كسی حاضر است برود و ببیند این قوم (دشمنان) چه می‌كنند و خبرش را برای ما بیاورد و پیامبر خدا برای او ضمانت برگشتن می‌دهد و از خداوند هم مسئلت می‌كنم كه در بهشت یار و همراه من باشد». (محمدی ری شهری، 1389، ج2، ص210).
44. در سیره پیامبراكرم (ص) نقل شده است كه: «نُعیم بن مسعود... به حضور پیامبر خدا (ص) رسید و عرض كرد: ‌ای رسول خدا! من مسلمان شده‌ام و قوم من از اسلام آوردنم خبر ندارند؛ بنابراین، هر مأموریتی كه می‌خواهید، به من واگذارید. پیامبر خدا فرمود: تو در میان ما یك تن بیش نیستی؛ پس به میان دشمن برو و تا می‌توانی سعی كن اتّحاد و اتّفاق نظرشان را در مورد ما بر هم بزنی» (محمدی ری شهری، 1389، ج2، ص211).
45. برخی افراد، این عبارت امام؛ را به غلط چنین نقل می‌كنند كه: حفظ نظام اسلامی اوجب واجبات است و بعضاً (مثل محسن كدیور پس از فوت آیت‌الله منتظری) استدلال‌های غلطی نیز به واسطه این عبارت اشتباه بیان می‌كنند و حال آنكه ایشان فرموده‌اند: «از اهمّ واجبات عقلی و شرعی است». دلایل عقلی و نقلی بر عبارت صحیح امام، دلالت دارد و بدیهی است برای حفظ ارزش‌های اسلامی، تشكیل و بقای نظام و حكومت اسلامی ضروری است و اگر نظام و حكومت نباشد، قدرت پیاده كردن احكام اسلامی نیز در جامعه وجود نخواهد داشت؛ اما خود ایشان؛ حفظ شرع مقدس اسلام و تقید به حلال و حرام خداوند را مهم‌تر از هر چیز دیگر می‌دانستند كه نمونه فرمایش ایشان در ادامه بحث خواهد آمد.
46. برای كسب اطلاعات تكمیلی در مورد اهمیت حفظ نظام اسلامی نسبت به آنچه در این نگارش می‌آید، رك: خرازی، 1419، صص103-108، المقام الرابع: فی أهمیه حفظ النظام.
47. امنیت انواع مختلفی دارد: امنیت اخلاقی، امنیت اجتماعی، امنیت روانی، امنیت سلامت جسمی و... كه همه این اقسام برای ایجاد حكومتی اسلامی و جامعه‌ای با ثبات ضروری است. برای مطالعه بیشتر در مورد بحث امنیت از دیدگاه آیات و روایات رك: خلیلی، 1391، صص49-62.
48. البته باید توجه داشت كه به سبب وجود متعارف رابطه مستقیم حفظ نظام اسلامی با حفظ كیان اسلام، احتمال وقوع امری كه انجام آن به نظام اسلامی آسیب وارد كند ولی در مقابل ترك آن نیز سبب محو اسلام شود، بسیار كم است و شاید بتوان به عنوان مثالی برای مصداق آن به خانه‌نشینی حضرت امیرمؤمنان علی (علیه السلام) یا جهاد حضرت سیدالشهدا امام حسین (علیه السلام) كه هر دو برای حفظ اساس دین انجام شد اشاره كرد.
49. به جهت جلوگیری از ایجاد هرج و مرج در جامعه و به شرط فوری نبودن عملیات مؤثر در حفظ نظام و اسلام و فوت نشدن وقت هنگام اخذ مجوز.

منابع تحقیق :
- قرآن كریم، ترجمه‌ی گرمارودی.
- امام سجاد (علیه السلام)، (1376)، صحیفه سجادیه، قم: ‌دفتر نشر الهادی.
- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
- قانون مطبوعات.
- اسكندری، مصطفی، (1389)، ماهیت و اهمیت حریم خصوصی، فصلنامه علمی- پژوهشی حكومت اسلامی، ش58، صص147 تا 176.
- انصاری، ‌باقر، (1386)، حقوق ارتباط جمعی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- حرانی، حسن بن علی بن حسین بن شعبه، (1363)، تحف العقول عن آل الرسول (صلی الله علیه و آله و سلم)، چاپ دوم، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- حمیری، عبدالله بن جعفر، (1413 ق)، قم: مؤسسه آل البیت.
- خرازی، سید محسن، (1419 ق)، «فی التجسس و التفتیش»، فصلنامه فقهُ أهلِ البیت، شماره 11 و 12، صص93-168.
- خلیلی، محمدعلی، (1391)، پژوهشی پیرامون اطلاعات و امنیت در اسلام، تهران: پژوهشكده مطالعات كاربردی فارابی ارتش جمهوری اسلامی ایران.
- [امام] خمینی، (1378)، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- شریف الرضی، محمد بن حسین، (1386)، نهج‌البلاغه، ترجمه‌ی: حسین انصاریان، چاپ دوم، تهران: پیام آزادی.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، (1407ق)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، چاپ چهارم، تهران: دارالكتب الإسلامیه.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، (1362)، الخصال، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، (1413 ق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح: علی‌اكبر غفاری، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- طبرسی، فضل بن حسن، (1372)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
- فرامرز قراملكی، احد، (1388)، اخلاق سازمانی، تهران: انتشارات سرآمد.
- فقیه، عباس، (1390)، «حریم خصوصی شهروندان با تأكید بر فرمان هشت ماده‌ای امام خمینی»، دو فصلنامه علمی- تخصصی فقه و حقوق ارتباطات، ش1، صص107-130.
- قمی، علی بن ابراهیم، (1367)، تفسیر القمی، چاپ چهارم، قم: دارالكتاب.
- كلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، (1407 ق)، الكافی، چاپ چهارم، تهران: دارالكتب الاسلامیه.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، (1403 ق)، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، چاپ دوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- محسنی، فرید، (1389)، حریم خصوصی اطلاعات (مطالعه كیفری در حقوق ایران، ایالات متحده آمریكا و فقه امامیه)، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه السلام).
- محمدی ری شهری، محمد، (1389)، میزان الحكمه، ترجمه‌ی: حمیدرضا شیخی، چاپ یازدهم، قم: سازمان چاپ و نشر مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه آل البیت.
- واعظی، مجتبی و علی علی‌پور، (1389)، «بررسی موازین حقوقی حاكم بر حریم خصوصی و حمایت از آن در حقوق ایران»، فصلنامه علمی- ترویجی حقوق خصوصی، ش17، صص133-164.

- Solove,Daniel J.(2002),Conceptualizing Privacy,California Law Reiew,Vol.90
- Stanford Encyclopedia of philosophy,Privacy (http:// plato.stanford.edu/entries/privacy)

منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1395)، مجموعه مقالات اولین همایش ملی فقه اطلاعاتی/ پژوهشكده اطلاعات (جلد پنجم)، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه اطلاعات و امنیت ملی، چاپ اول.